Wat is cortisol? 

Stress is een normale lichaamsreactie die iedereen wel eens meemaakt. Het wordt gedefinieerd als een fysieke en mentale toestand van spanning veroorzaakt door een gevoel van druk of bedreiging. De stressrespons is in de loop van de geschiedenis ontstaan om de mens voor te bereiden op mogelijk levensbedreigende situaties. Het bereidt ons voor om snel te reageren op gevaar en staat ook bekend als de “vecht of vlucht” reactie (Harvard Health, 2020). Hoewel wij minder vaak geconfronteerd worden met levensbedreigende situaties in vergelijking met het leven van onze voorouders, kunnen situaties als een deadline op het werk, een conflict met een ander of financiële problemen ook de stressrespons in gang zetten.

De stressrespons wordt geactiveerd wanneer we worden blootgesteld aan prikkels die door onze hersenen als gevaarlijk worden ervaren (Mayo Clinic, 2021). Dit veroorzaakt een afgifte van hormonen die de lichamelijke veranderingen veroorzaken die met stress gepaard gaan, zoals zweten, verhoogde hartslag en spierspanning. Het hormoon cortisol speelt de belangrijkste rol bij het reguleren van de stressrespons, daarom wordt het ook wel het “stresshormoon” genoemd. Hoewel cortisol noodzakelijk is voor het functioneren van ons lichaam, kan te hoog of te laag cortisol onze gezondheid schaden. Lees verder voor meer informatie over het hormoon cortisol, zijn functie in het lichaam en redenen waarom het te hoog of te laag kan zijn.

Wat is de functie van cortisol?

Cortisol is een hormoon. Hormonen zijn chemische boodschappers die verschillende processen in ons lichaam regelen. Cortisol wordt geproduceerd in de bijnieren die bovenop de nieren liggen. Dit hormoon heeft vele belangrijke functies in het lichaam, zoals het reguleren van de stressrespons van het lichaam, het immuunsysteem, het slaap-waakritme, de stofwisseling, de bloeddruk en de bloedsuikerspiegel (Cleveland Clinic, 2021).

Cortisol wordt afgebroken in de lever en uitgescheiden in de urine. Het niveau van cortisol in het bloed schommelt op natuurlijke wijze gedurende de dag, waarbij de niveaus meestal het hoogst zijn in de ochtend en het laagst rond middernacht (UMRC, 2023). Het lichaam werkt aan het handhaven van consistente niveaus van cortisol in het lichaam, ook wel homeostase genoemd. Een consistent te hoog of te laag cortisolniveau kan negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid, en kan worden veroorzaakt door een medische aandoening die behandeling behoeft (Cleveland Clinic, 2021).

Wat doet cortisol tijdens stress?

Het doel van de stressrespons is ons lichaam voor te bereiden op een snelle reactie op gevaar. De twee belangrijkste hormonen die bij de stressreactie vrijkomen zijn cortisol en adrenaline. Deze hormonen kunnen snel inwerken op meerdere lichaamssystemen tegelijk en een reeks symptomen veroorzaken. Adrenaline laat het hart sneller kloppen, verhoogt de bloedtoevoer naar de hersenen en de spieren en verhoogt de bloeddruk. Cortisol verhoogt suikers in de bloedbaan die gemakkelijk kunnen worden gebruikt voor energie en verhoogt de beschikbaarheid van stoffen die lichaamsweefsels herstellen (Mayo Clinic, 2021). Tijdens acute stress vertraagt cortisol ook lichaamsfuncties die niet essentieel zijn in een vecht-of-vluchtsituatie, zoals de spijsvertering. Hoog cortisol van de stressrespons is bedoeld als een tijdelijke reactie. Hoewel hoog cortisol ons kan helpen tijdens een levensbedreigende situatie, kan langdurige blootstelling aan hoge niveaus onze gezondheid schaden.

Cortisol en het syndroom van Cushing

Hypercortisolisme is een aandoening waarbij het lichaam te veel cortisol produceert. Dit kan worden veroorzaakt door medicijngebruik of door tumoren aan de bijnier, hypofyse of andere delen van het lichaam. Het syndroom van Cushing is de verzamelnaam voor de symptomen die optreden als gevolg van hypercortisolisme, ongeacht de oorzaak (Cleveland Clinic, 2022).

Oorzaken van het syndroom van Cushing

Het syndroom van Cushing komt het vaakst voor bij mensen die langdurig corticosteroïde medicijnen gebruiken (NIH, 2018). Omdat deze medicijnen synthetische vormen van cortisol zijn, kan langdurige blootstelling symptomen van hypercortisolisme veroorzaken. Corticosteroïde medicijnen worden gebruikt om een reeks ziekten te behandelen, waaronder reumatoïde artritis, chronische astma, COPD of eczeem (Mayo Clinic, 2022). Ze kunnen worden geïnjecteerd, ingenomen als pil, of direct op de huid worden gebruikt als crème.

Tumoren in het lichaam kunnen ook een overproductie van cortisol veroorzaken. Een tumor op de bijnier kan te veel cortisol produceren, terwijl tumoren op de hypofyse of in andere delen van het lichaam (zoals de borstkas) ACTH kunnen produceren, het hormoon dat de bijnieren vertelt om cortisol te maken (Pluta et al., 2011). De meeste bijnier- en ACTH-producerende tumoren zijn goedaardig, oftewel niet kankerverwekkend. De ziekte van Cushing treedt op wanneer het syndroom van Cushing wordt veroorzaakt door een ACTH-producerende tumor.

Wat zijn de symptomen van hoge cortisol?

De stressrespons is ontworpen om pas op te treden als de bron van gevaar verdwenen is. Maar als echte of vermeende stressoren altijd aanwezig zijn, kan de vecht-of-vluchtreactie voortdurend geactiveerd blijven. Hetzelfde geldt als iemand medicijnen neemt die cortisol verhogen of een medische aandoening heeft waarbij te veel cortisol wordt aangemaakt. Omdat cortisol een hormoon is dat vele lichaamssystemen beïnvloedt, kan een teveel aan cortisol allerlei symptomen en negatieve gezondheidseffecten veroorzaken. Verhoogd cortisol door chronische stress, medicijngebruik of andere gezondheidsproblemen kan leiden tot:

• Gewichtstoename: Cortisol bouwt vetreserves op die het lichaam kan gebruiken in situaties waarin het extra energie moet leveren. Dit kan de eetlust vergroten, vooral voor energierijk (calorierijk) voedsel. Hoge cortisolniveaus kunnen ook de vetverdeling op het lichaam beïnvloeden, met meer vetopslag in de buik (borst, rug en buik) of het gezicht (Clutter, 2011).
• Verhoogde bloedsuikerspiegel: cortisol kan de bloedsuikerspiegel verhogen om ervoor te zorgen dat het lichaam voldoende energie heeft om te reageren op gevaar. Langdurig hoog cortisol kan echter leiden tot een aanhoudend hoge bloedsuikerspiegel (Cleveland Clinic, 2021).
• Insulineresistentie: aangezien cortisol bedoeld is om de beschikbaarheid van energie op korte termijn te vergroten, vermindert het de afscheiding van insuline in het lichaam en kan het ervoor zorgen dat vet- en spiercellen minder goed reageren op insuline, ook wel insulineresistentie genoemd (UCSF, 2023). Bij mensen met diabetes kan dit betekenen dat je meer insuline moet nemen om je bloedsuiker onder controle te houden.
• Hoge bloeddruk: cortisol verhoogt de bloeddruk en de hartslag als onderdeel van de stressrespons. Chronisch verhoogd cortisol wordt in verband gebracht met een verhoogde bloeddruk en risico op cardiovasculaire gebeurtenissen, zoals een beroerte of hartaanval (Inoue et al., 2021).
• Verlies van spierkracht en -volume: aanhoudend hoog cortisol kan de eiwitsynthese stoppen, wat betekent dat het voor je lichaam moeilijker is om spieren op te bouwen. Het kan er ook voor zorgen dat het lichaam spieren gaat gebruiken als energiebron, vandaar dat een hoog cortisol wordt geassocieerd met verminderde spierkracht (Peeters at el., 2008).
• Verhoogde vatbaarheid voor infecties: tijdens kortdurende stress onderdrukt cortisol ontstekingen en het immuunsysteem terwijl het lichaam reageert op gevaar. Langdurig hoog cortisol kan echter leiden tot verhoogde ontstekingen en een zwakkere immuunrespons (Morey et al., 2015).
• Angst en depressie: verhoogd cortisol is in verband gebracht met psychische aandoeningen zoals depressie (Dziurkowska & Wesolowski, 2021) en angst (Mayo Clinic, 2021).
• Huidveranderingen: hoog cortisol kan de afbraak van eiwitten in de huid en de verzwakking van de bloedvaten veroorzaken, wat leidt tot een dunner wordende huid die blauwe plekken kan krijgen, kan verkleuren, gemakkelijk kan breken of roodpaarse strepen (striae) kan ontwikkelen (Philips, 2007).
• Haargroei bij vrouwen (hirsutisme): vrouwen met een hoog cortisol door overproductie van het hormoon ACTH kunnen last krijgen van donkere en grove haargroei op plaatsen waar normaal geen haar groeit, zoals het gezicht en de rug (Hafsi & Badri, 2022). Dit komt doordat ACTH ook de productie van androgenen kan stimuleren, hormonen die verantwoordelijk zijn voor bepaalde mannelijke geslachtskenmerken, zoals gezichtshaar.

Wat kun je doen als je cortisolspiegel te hoog is?

De behandeling van hoog cortisol hangt af van de oorzaak. Als hoog cortisol wordt veroorzaakt door medicijngebruik, kan het stoppen met corticosteroïden en/of het nemen van medicijnen die cortisol verlagen worden aanbevolen. Als hoog cortisol wordt veroorzaakt door een tumor, kan bestraling, chemotherapie of een operatie worden toegepast (Cleveland Clinic, 2022). Als je de diagnose syndroom van Cushing krijgt, zal je zorgverlener samen met jou de oorzaak en een passend behandelplan vaststellen.

Als je cortisolniveaus verhoogd zijn door chronische stress of leefstijlfactoren, kan stressmanagement een positief effect hebben. Probeer de volgende tips:

• Verminder je cafeïne- en alcoholinname
• Krijg voldoende slaap en volg een consequent slaapschema
• Beweeg regelmatig, zoals wandelen of zwemmen
• Mediteer of beoefen een diepe ademhaling
• Volg een gezond dieet
• Maak tijd voor activiteiten die leuk en ontspannend zijn

Bron: Harvard Health, 2021

Kun je een laag cortisol hebben?

Cortisol is essentieel voor een goede gezondheid, en zowel te veel als te weinig kan gezondheidsproblemen veroorzaken. Laag cortisol (of hypocortisolisme) treedt op als de bijnieren niet genoeg cortisol produceren. Dit wordt ook wel bijnierinsufficiëntie genoemd. Er zijn drie soorten bijnierinsufficiëntie:

• Primaire bijnierinsufficiëntie wordt ook wel de ziekte van Addison genoemd en treedt op als de bijnier niet genoeg cortisol produceert.
• Secundaire bijnierinsufficiëntie treedt op als de hypofyse niet genoeg ACTH produceert, het hormoon dat de bijnieren vertelt cortisol te maken.
• Tertiaire bijnierinsufficiëntie treedt op als de hypothalamus in de hersenen niet genoeg CRH produceert – het hormoon dat de hypofyse vertelt ACTH te produceren.

Bron: NIH, 2018

Oorzaken van laag cortisol

Laag cortisol door bijnierinsufficiëntie kan veroorzaakt worden door:

• Auto-immuunziekten
• Infectie van de bijnieren
• Genetische aandoeningen die de ontwikkeling of functie van de bijnier of hypofyse aantasten
• Chirurgische verwijdering van de bijnier om andere redenen
• Plotseling stoppen met corticosteroïden
• Tumoren in de hypofyse of een infectie

Bron: NIH, 2018

Symptomen van een laag cortisol

Symptomen van bijnierinsufficiëntie zijn vermoeidheid, algemene zwakte en gewichtsverlies. De ernst en soorten ervaren symptomen hangen af van de oorzaak van de bijnierinsufficiëntie en de ernst van het tekort aan cortisol. Andere symptomen kunnen zijn:

• Buikpijn
• Verlies van eetlust
• Misselijkheid en braken
• Diarree
• Lage bloeddruk
• Verlangen naar zout voedsel
• Lage bloeddruk die daalt bij staan, waardoor duizeligheid of flauwvallen ontstaat
• Verminderd seksueel verlangen

Bron: NIH, 2018

Wat kun je doen als je cortisolspiegel te laag is?

Bijnierinsufficiëntie wordt behandeld met hormoonvervangingstherapie. Behandeling is vaak levenslang nodig, meestal met dagelijkse orale medicatie (Nieman, 2021). Correct gebruik van vervangende medicijnen is nodig om de symptomen te minimaliseren en een bijniercrisis te voorkomen, een levensbedreigende aandoening die wordt veroorzaakt door een ernstig tekort aan cortisol. Met de juiste medische zorg kunnen mensen met bijnierinsufficiëntie een actief en gezond leven leiden.

Bronnen

Cleveland Clinic. (2021, October 12). Cortisol: What It Is, Function, Symptoms & Levels. https://my.clevelandclinic.org/health/articles/22187-cortisol

Cleveland Clinic. (2022, December 27). Cushing Syndrome: Causes, Symptoms & Treatment. https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/5497-cushing-syndrome#management-and-treatment

Clutter, W. E. (2011). Screening for Cushing’s syndrome in an era of epidemic obesity. Missouri Medicine, 108(2), 104–106. http://europepmc.org/articles/PMC6189156

Cortisol (Blood) – Health Encyclopedia – University of Rochester Medical Center. (n.d.). https://www.urmc.rochester.edu/encyclopedia/content.aspx?contenttypeid=167&contentid=cortisol_serum#:~:text=In%20most%20people%2C%20cortisol%20levels,too%20high%20for%20too%20long.

Dziurkowska, E., & Wesolowski, M. (2021). Cortisol as a Biomarker of Mental Disorder Severity. Journal of Clinical Medicine, 10(21), 5204. https://doi.org/10.3390/jcm10215204

Hafsi, W. (2022, August 1). Hirsutism. StatPearls – NCBI Bookshelf. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK470417/

Harvard Health. (2020, July 6). Understanding the stress response. https://www.health.harvard.edu/staying-healthy/understanding-the-stress-response

Harvard School of Public Health. (2023, February 2). Stress and Health. The Nutrition Source. https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/stress-and-health/

Inoue, K., Horwich, T. B., Bhatnagar, R., Bhatt, K. D., Goldwater, D., Seeman, T. E., & Watson, K. E. (2021). Urinary Stress Hormones, Hypertension, and Cardiovascular Events: The Multi-Ethnic Study of Atherosclerosis. Hypertension, 78(5), 1640–1647. https://doi.org/10.1161/hypertensionaha.121.17618

Mayo Clinic. (2022, December 9). Prednisone and other corticosteroids. https://www.mayoclinic.org/steroids/art-20045692

Mayo Clinic Staff. (2021, July 8). Chronic stress puts your health at risk. Mayo Clinic. https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/stress-management/in-depth/stress/art-20046037#:~:text=Cortisol%2C%20the%20primary%20stress%20hormone,fight%2Dor%2Dflight%20situation.

Morey, J. R., Boggero, I. A., Scott, A., & Segerstrom, S. C. (2015). Current directions in stress and human immune function. Current Opinion in Psychology, 5, 13–17. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2015.03.007

National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. (2018). Definition & Facts of Adrenal Insufficiency & Addison’s Disease. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. https://www.niddk.nih.gov/health-information/endocrine-diseases/adrenal-insufficiency-addisons-disease/definition-facts#:~:text=Adrenal%20insufficiency%20is%20a%20disorder,is%20often%20called%20Addison%27s%20disease.

National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. (2023). Cushing’s Syndrome. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. https://www.niddk.nih.gov/health-information/endocrine-diseases/cushings-syndrome#:~:text=The%20most%20common%20cause%20of,arthritis%20link%2C%20and%20lupus%20link.

Peeters, G., Van Schoor, N., Van Rossum, E., Visser, M., & Lips, P. (2008). The relationship between cortisol, muscle mass and muscle strength in older persons and the role of genetic variations in the glucocorticoid receptor. Clinical Endocrinology, 69(4), 673–682. https://doi.org/10.1111/j.1365-2265.2008.03212.x

Phillips, P. J. (2007). Australian Family Physician: Skin and Cushing syndrome (7th ed., Vol. 36). https://www.racgp.org.au/getattachment/5b9b81c7-015d-4de1-a703-af303a20d809/attachment.aspx

Pluta, R., Burke, A. E., & Golub, R. M. (2011). Cushing Syndrome and Cushing Disease. JAMA, 306(24), 2742. https://doi.org/10.1001/jama.2011.1694

University of California, San Francisco. (2023). Blood Sugar & Other Hormones. Diabetes Education Online. https://dtc.ucsf.edu/types-of-diabetes/type2/understanding-type-2-diabetes/how-the-body-processes-sugar/blood-sugar-other-hormones/